Ukryte Skarby Powiśla - Historia regionu

Powiśle - współczesny region geograficzny obejmujący obszary nad dolną Wisłą, na jej wschodnim brzegu. Obszar ten obecnie znajduje się na terenie historycznej Pomezanii (sięgającej od Wisły po Pasłękę)

Współczesne jednostki terytorialne zaliczane do Powiśla:

• południowo-wschodnia część woj. pomorskiego → powiaty: kwidzyński, sztumski oraz częściowo malborski;
• połnocno-zachodnia część woj. warmińsko-mazurskiego → powiat elbląski, północne gminy powiatu ostródzkiego (Morąg, Małdyty, Miłomłyn i Miłakowo), powiat iławski bez gminy Lubawa.

Region Powiśle graniczy od północy z Żuławami, od wschodu z Warmią, od zachodu z Kociewiem, od południa z regionem Ziemi Chełmińskiej. Są to obszary położone na północ od Grudziądza i na południe od Żuław Wiślanych. Wisła oraz Nogat oddzielają na zachodzie Powiśle od Pomorza (Kociewie, Kaszuby, Żuławy).

Powiśle to bardzo interesujący teren do uprawiania turystyki kulturowej. Wielonarodowa tradycja, piękne zabytki, ciekawe miejsca –  wszystko to czeka na odkrycie.

O Powiślu

Określenie Powiśle nie ma uzasadnienia historycznego, jednakże jest współcześnie używane w celu identyfikacji mieszkańców i obszaru południowo-wschodniego obszaru województwa pomorskiego i północno-zachodniego woj. warmińsko-mazurskiego.

Po 1945 r. Powiśle stanowiło pozostałą część okręgu mazurskiego bez Warmii i Mazur, która została włączona do Polski, a w dwudziestoleciu międzywojennym do niej nie należała. Przy opisywaniu tego obszaru wskazywano, że stanowi on trzecią część (po Warmii i Mazurach) tzw. Pomorza Mazowieckiego by wskazywać przynależność tych terenów do Polski – w odróżnieniu do niemieckiego terminu Oberland (Prusy Górne).

W 1953 r. pracownicy Instytutu Zachodniego w Poznaniu opisali Powiśle jako obszar obejmujący ówczesne powiaty: elbląski, malborski, sztumski, kwidzyński, suski, morąski, pasłęcki^[. Rajmund Galon wskazał granice regionu: Wschodnia granica Powiśla przebiega wzdłuż rzeki Pasłęki, następnie wschodnim skrajem Wyżyny Elbląskiej. Południowa granica Powiśla trzyma się granicy politycznej sprzed 1939 r. Jednocześnie wskazywał, że Powiśle nie posiada cech odrębnego regionu geograficznego i wchodzi w skład kilku krain naturalnych rozciągających się pomiędzy Wisłą a Niemnem, a jedynie skrajne usytuowanie Powiśla w stosunku do pozostałych obszarów Pomorza Mazowieckiego, nizin nadwiślańskich i Żuław stanowi o jego wyodrębnieniu

SKRÓCONA HISTORIA REGIONU

Od czasów plemiennych (Prusowie) obszar do rzeki Dzierzgoń nazywano Pomezanią, a pomiędzy rzekami Dzierzgoń i Pasłęką – Pogezanią.

W latach 1466–1772 cztery ówczesne powiaty: sztumski, kiszporski (dzierzgoński), elbląski, malborski tworzyły województwo malborskie, jako jedna z czterech części Prus Królewskich.

W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce używano określenia ziemia malborska. Choć nazwa Pomezania także była używana. Władysław Łęga opisał ziemię malborską jako obszar między Wisłą, Nogatem, Dzierzgonią, Liwną a linią Malborka zamieszkały przez ludność polską, mówiącą narzeczem malborskim. Region kulturowy stanowił okrojone dawne województwo malborskie. W większości obszar był włączony do Prus Wschodnich, tj. powiaty: malborski, sztumski, kwidzyński i suski. Mniejsza część ziemi malborskiej należała do Wolnego Miasta Gdańska (powiat Wielkie Żuławy) oraz do Polski – wąski pas powiatu gniewskiego po wschodniej stronie Wisły. Obszar w znacznej mierze zbieżny z historyczną Pomezanią.

Pogezanię natomiast później zaliczano do obszaru określanego niemiecką nazwą Oberland – co możemy wprost tłumaczyć jako pogórze. Polacy o tej części Prus mówili Prusy Górne. Pomezanię dodatkowo dzielono na Pomezanię Książęcą (w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów wchodzącą w skład Prus Książęcych), oraz na Pomezanię Biskupią (wchodzącą w skład Prus Królewskich).

11 lipca 1920 na Powiślu odbył się plebiscyt, który miał zadecydować o jego przynależności państwowej. Był nadzorowany przez komisję z siedzibą w Kwidzynie. Głosowanie odbyło się w powiatach: kwidzyńskim, malborskim, suskim i sztumskim. Większość z nich głosowała za pozostaniem w granicach Niemiec.

Władze samorządowe woj. pomorskiego chcąc przeprowadzić działania promocyjne tego terenu i podkreślić wielokulturowość Pomorza ustanowiły rok 2007 – Rokiem Powiśla, co związane było z większą liczbą imprez kulturalnych na obszarze powiatu sztumskiego i kwidzyńskiego^.

ATRAKCJE POWIŚLA

To rejon o bardzo ciekawej i skomplikowanej historii, który wiele razy zmieniał przynależność państwową, czego ślady można do dziś oglądać w jego zabytkach.

Najdawniejsze wzmianki o Powiśla miejscu pochodzą z czasów, kiedy władali nimi Prusowie, a na Powiślu znajdowały się dwie spośród pruskich krain: Pomezania i Pogezania. Prusowie przeszli do historii wymazani z politycznej rzeczywistości przez uzbrojoną w miecz i krzyż rękę rycerzy Zakonu Najświętszej Marii Panny. Ci ostatni odcisnęli też najsilniejsze piętno na historii okolicy. Na terenie wzdłuż Wisły, od Grudziądza do miejsca gdzie wypływa z niej Nogat, wśród atrakcji turystycznych królują średniowieczne zamki – ślad ponurych czasów chrystianizacji terytorium Prusów. Kiedyś było ich tu sporo, praktycznie każde miasto miało swój. Do naszych czasów zachowały się na Powiślu dwa: w Kwidzynie i w Sztumie. Kwidzyński zamek kapituły pomezańskiej wraz z przylegającą do niego katedrą, to jedna z lepiej zachowanych średniowiecznych warowni w Polsce. Wzorowana na zamkach krzyżackich, zachwyca prostotą i harmonijnością surowej bryły. W podziemiach katedry św. Jana spoczywają szczątki trzech wielkich mistrzów Zakonu. Sztumska twierdza, zachowana w części letnia rezydencja wielkiego mistrza, jest miejscem organizacji średniowiecznych jarmarków i turniejów rycerskich.

Z bliższych nam czasów pochodzi inna turystyczna atrakcja Powiśla – pałac Sierakowskich w Waplewie Wielkim. Siedziba znanego na Pomorzu rodu była jednym z miejsc kultywowania polskości w okresie zaborów. Obecnie znajdują się w nim Muzeum Tradycji Szlachty Polskiej i Pomorski Ośrodek Kontaktów z Polonią. Do kategorii zabytków techniki należą śluzy na Nogacie w Białej Górze. Swymi początkami sięgają połowy XIX wieku, a służąca do dziś konstrukcja hydrotechniczna pochodzi z początków wieku XX.

KRAINY HISTORYCZNE DAWNYCH PRUS

MAPA REGIONÓW PÓŁNOCNEJ POLSKI